مسجد جامع اصفهان (مسجد جامع عتیق، مسجد جمعه)، تحلیل مسجد جامع اصفهان، پاورپوینت مسجد جامع اصفهان، معماری مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع اصفهان ppt
مسجد جامع اصفهان که به مسجد جامع عتیق و مسجد جمعه اصفهان هم معروف است، یکی از بنا های تاریخی شهر اصفهان بوده که قدمت آن به قرن دوم هجری قمری باز می گردد.
تاثیرات مسجد جامع اصفهان
تأثیر بر معماری مساجد در اعصار بعدی
در قرن پنجم هجری معماری مسجد جامع اصفهان تغییر نمود و مسجد شبستانی قبلی به مسجدی چهار ایوانی تبدیل گردید. سبک چهار ایوانی جدیدی که ایجاد شده بود به عنوان مسجد ایرانی شناخته شد و از آن پس بود که مساجد جامع ایران به صورت چهار ایوان ساخته شده و حتی تعدادی از مساجدی هم که پیش تر ایجاد شده بود تغییر یافته و به این صورت درآمد. این سبک از معماری به کشورهای مسلمان نشین خارج از ایران هم رسید و باعث شد آن ها هم تغییر بیابند.
تأثیر بر ساختار اجتماعی و شهرسازی اصفهان
ساخت مسجد جامع اصفهان باعث یکی شدن روستاهای منطقه سپاهان شد و در قرن دوم ه.ق هسته اولیه شهر اصفهان ایجاد شد و از همان زمان بود که تأثیرگذاری این مسجد آغاز گردید. اولین میدان در کنار آن شکل گرفت، بازارها در نزدیک آن ایجاد شدند و به مرور زمان مردمان بیشتری در کنار آن سکونت نمودند و محلات و بناهای عمومی ساختند، معابر و گذرگاه ها تشکیل شد و به تدریج شهرسازی رونق گرفت.
مراحل احداث و تغییرات مسجد
قرن دوم هـ .ق
شکل گیری شهر اصفهان را باید مطابق با ساخت مسجد جامع دانست. در سال 156 ه.ق (777 م) مسجدی وجود داشت که متناسب با جمعیت شهر بود و در شمال غربی میدان مرکزی اصفهان قرار داشت. این بنا در دوران منصور و به سبک خراسانی ایجاد شده بود و در واقع اولین بنای اسلامی این محل بوده است. این قسمت که بسیار ساده و از خشت خام ساخته شده بود، بعداً تخریب شد.
قرن سوم هـ .ق
در قرن سوم ه.ق در اثر افزایش جمعیت شهر و گسترش نیازهای مردم و ساکنان آن در زمان معتصم در سال 226 ه.ق مسجد جامع پیشین را خراب کردند و مسجدی بزرگتر به مساحت حدود یک هکتار و بنابر شیوه خراسانی ساختند. در این مرحله جهت قبله را که حدود 20 الی 30 درجه با قبله فعلی اختلاف داشت، اصلاح کردند و شبستان های ستون دار و سقف چوبی در آن ایجاد کردند. کتابخانه ای هم در همین دوران در مسجد ساخته شد.
قرن چهارم هـ .ق
اوج جنبش های ملی و عقايد تشيع در ايران در این قرن با روی كار آمدن آل بويه از مردمان ايرانی منطقه شمال كشور مقارن بوده است. اين حكومت اصفهان را به عنوان يكی از مراكز عمده فرمانروایی خود انتخاب كرد و عملاً مسجد جامع اصفهان نيز دور از اين تحولات باقی نماند. در اين دوره علاوه بر ايجاد يک مسجد جديد به نام جورجير كه تنها سردر زيبای آن باقی مانده است ، در وضعيت موجود مسجد جامع نيز دخالت هایی شد. اجرای يک دهانه در اطراف حياط موجود، بر سطح فضاي سر پوشيده قبلی افزوده شد.
قرن پنجم هـ .ق
مسجد جامع اصفهان بزرگترين تغيير را از منظر تظاهر كالبد داخلی و خارجی در این دوره (دوره سلجوقی) به خود ديده است. تغيير طرح فضا های ستوندار شبستانی به مساجد چهار ايوانی(بر مبنای سبک رازی) كه در ابتدا ويژه ايران زمين بود در این زمان از مسجد جامع اصفهان آغاز شده است. با ساختن گنبد نظام الملک در جنوب و گنبد تاج الملک در شمال مسجد و ايجاد چهار ايوان بر محور های اصلی صحن مسجد، معماري قبلی آن از حالت مسجد شبستانی ساده خارج گردیده و به سبک چهارايوانی تبديل شد.
قرن ششم و هفتم هـ .ق
در ربیع الاول 515 ه.ق مسجد جامع و کتابخانه آن را به آتش کشیدند. در آتش سوزی آموزشگاه ها، صومعه ها، مخزن ها و کتابخانه بزرگ مسجد از بین رفتند. پس از آتش سوزی تجدید ساختمان مسجد آغاز شد و به جای بناهایی که منهدم شده بودند، ایوان هایی چهار گانه، شبستان ها و چهلستون هایی به شیوه رازی ساخته شدند. این سازه ها در قرون بعدی هم تکمیل شدند. در شمال شرق مسجد کتیبه ای به خط کوفی وجود دارد که از این آتش سوزی حکایت می کند.
قرن هشتم و نهم هـ .ق
در دوره ایلخانان محرابی (محراب اولجاتيو) در قسمت غربی ساخته شد که با بهترین استفاده از هنر گچ بری و خطاطی، مبدل به زیباترین محراب گچ بری عصر ایلخانی شد. در مقابل این محراب، شبستانی با ستون های متعدد مربوط به قرن سوم هجری وجود داشت. کمتر از نیم قرن بعد این شبستان تخریب شد و فضایی یک دست و بدون ستون ایجاد گردید.فضای جدیدی که ساخته شد، طاق و تویزه داشت، تویزه هایی که به صورت ضربی ایجاد شده بود.
پس از ایلخانان، حکومت به مظفریان رسید. آنها در یزد، شیراز، اصفهان و کرمان قدرت بسیار یافتند و محمود شاه هم حاکم اصفهان شد و اقدامات بسیاری از جمله ساخت مدرسه مظفری و مسجد مصلی در این دوره صورت گرفت.
در دوران تیموری (طی قرن نهم هجری) حاکمان در این مسجد و در چند قسمت تغییراتی به وجود آوردند و نماهایی از مسجد را هم تزیین کردند. در قسمت جنوب غربی شبستانی ساخته شد که به خاطر اینکه خارج از دیوار خشتی قرن سوم ه.ق قرار گرفت، آن را تخریب کردند و ستون هایی جایگزین آن نمودند تا ارتباط شبستان فعلی با شبستان قبلی باقی بماند.
قرن دهم تا سیزدهم هـ .ق
اقدامات و تغییرات در مسجد مربوط به دوره صفوی عبارت اند از :
- دخالت در قسمتی از شبستان تيموری
- تعميرات فضا هاي داخلی
- احداث شبستان زمستانی
در دوران قاجار چون وضع اقتصادی و سیاسی کشور خوب نبود بی توجهی به این بنا دوچندان شد. بازسازی هایی این دوران هم بسیار محدود است. مرمتی در قسمت شرقی و ورودی آن، در دوران فتحعلی شاه قاجار انجام شد. کتیبه ای نیز در آن قرار دارد که مربوط به سال 1218 ه.ق است. در همین زمان سکوهایی آجری هم ایجاد شد که حدود نیم متر ارتفاع داشت و برای ادای نمازهای مغرب و عشا در تابستان ساخته شده بود. مقبره علامه مجلسی هم در همین زمان مرمت شد.
قرن چهاردهم هـ .ق
از آغاز قرن چهاردهم هجری شمسی رسیدگی به بناهای تاریخی شهر اصفهان اهمیت بسیاری یافت. مسجد جامع اصفهان جز آثار ملی ثبت شد (1310) و هر ساله قسمتی از بودجه دولتی به آن اختصاص داده شده است و در چندین مرحله مرمت انجام گرفته است.در اسفند ماه سال 1363 بود که بمبی از هواپیمای بمب افکن عراقی در شبستان جنوب شرقی افتاد و باعث تخریب کامل این محوطه شد. البته تأثیرات این بمب فراتر از تخریب یک قسمت بود. امواج حاصل شده از آن طاق ها و چشمه ها را لرزاند و ترکش هایش باعث ضربه به کاشی ها و گنبد شد.
بررسی معماری و فضاهای مسجد
سبک معماری مسجد
در مسجد جامع اصفهان از سبک های مختلف معماری ایران استفاده شده است و البته می‌توان معماری کشورهای همسایه را هم در آن یافت.
- طرح نخستین مسجد از نوع مسجد شبستانی (سبک مسجد عربی یا سبک خراسانی)
- تغییر مسجد شبستانی به مسجدی چهار ایوانی (مسجد ایرانی)
- بکارگیری سبک های رازی و اصفهانی
صحن اصلی
صحن اصلی مسجد با ابعاد تقریبی 60*70 متر دارای چهار ایوان در چهار ضلع، رواق ها و غرفه های دو طبقه در اطراف و دو حوض در مرکز صحن است. حوضی مربعی شکل در مرکز و حوض چند ضلعی دیگری در قسمت شمالی قرار دارد. براساس کتیبه ای که از قسمت دهلیز رو به روی در مجلسی یافت شده، صحن مسجد در سال 1084 ه.ق توسط محمد قلی سنگ فرش شده است.
هنرفر معتقد است در دوران سلطنت شاه محمد خدابنده صفوی، دستور ساخت بنایی بر روی حوض داده شد تا پوششی باشد برای انجام امور مذهبی در تابستان. همچنین مسافران بیت الله الحرام نیز در اطراف همین بنا اعمال حج را تمرین می‌کردند. بنای مذکور دارای چهار ستون است که دو لوح به طول 57 و عرض 50 سانتی‌متر از جنس سنگ مرمر بر آن نصب شده است. لوحی که در قسمت غربی قرار دارد، مربوط به سال 985 ه.ق مصادف با دوران محمد خدابنده است که از سال سلطنت شاه حکایت می کند. لوحی دیگر در قسمت شرقی قرار دارد که اشعاری به فارسی روی آن نوشته شده است. این اشعار به خط نستعلیق است.
ضلع شمالی
صحن اصلی مسجد جامع اصفهان با ابعاد تقریبی 60*70 متر دارای چهار ایوان در چهار ضلع، رواق ها و غرفه های دو طبقه در اطراف و دو حوض در مرکز صحن است. حوضی مربعی شکل در مرکز و حوض چند ضلعی دیگری در قسمت شمالی قرار دارد. براساس کتیبه ای که از قسمت دهلیز رو به روی در مجلسی یافت شده، صحن مسجد در سال 1084 ه.ق توسط محمد قلی سنگ فرش شده است.
صفه درویش
صفه درویش پیش از سال 515 ه.ق به عنوان آخرین ایوان در دوره سلجوقی در ضلع شمالی این مسجد به صورتی متفاوت ایجاد شد. ابعاد آن 9*21.6 متر است و کم عرض ترین و عمیق ترین ایوان این مسجد است. داخل بنا تزئینات آجری و گچی دارد، اما خارج آن ساده است. ایوان مزبور بزرگ تر از دیگر ایوان های این بنا است.
گنبد تاج الملک (گنبد شمالی)
قرینه گنبد نظام الملک، در شمال مسجد گنبد دیگری هست به نام تاج الملک که مردم آن را گنبد خاکی یا خاگی نیز می نامند.این گنبد به سبک رازی ساخته شد. این گنبد همانند گنبد نظام الملک از صورت مربعی به هشت ضلعی و سپس به شانزده ضلعی رسیده و بر استوانه ای بنا گشته است. قطر آن 10.5 متر و ارتفاع آن 19.5 متر است.
گنبد خسروی
این گنبد در قسمت شمال شرقی، درست در کنار قدیمی‌ترین سردر مسجد قرار دارد. کاربرد و سال ساخت آن به درستی مشخص نیست، اما براساس آنچه در ساخت آن استفاده شده و شیوه ایجاد آن، احتمالاً مربوط به دوران صفوی است. طاق آن به قطر 10.2 و ارتفاع آن 12.2 متر است. آجری که در این گنبد استفاده شده است همانند آجرهای استفاده شده در شبستان صفوی است. راه پله ای در قسمت شمالی آن وجود دارد که به پشت بام وصل می شود.
ضلع جنوبی
در این ضلع مسجد ساختمان های اساسی و اصلی مسجد به سبک عربی و از خشت خام ساخته شده است. در مجاورت این بناها در قرن پنجم ه.ق مصادف با عصر سلجوقیان، مسجدی زیباتر با تزئیناتی آجری و گچی ساخته شده و مابین سال‌های 465 تا 485 ه.ق گنبد نظام الملک در همین ضلع از مسجد ساخته شده است. در برابر همین گنبد آجری شکل، صحن جنوبی مسجد واقع شده است، در اوایل قرن ششم ه.ق ساختمان آن به سبک معماری سلجوقیان و با مقرنس های درشت ساخته شد.
ایوان صاحب
ایوان صاحب به ابعاد 13.8 × 13.5 متر در ضلع جنوبی واقع شده است. نام این ایوان از نام صاحب بن عباد ادیب، نویسنده، شاعر و وزیر شیعه مذهب دربار رکن الدوله دیلمی گرفته شده است که در این مکان تدریس می کرد. کاشی های معرق بسیاری در نمای خارجی این ایوان به کار رفته است که از طرح‌ها و رنگ های مختلف تشکیل شده و بنای اصلی این ایوان به سبک رازی است.
مناره ها
مناره های اطراف ایوان جنوبی، قدمت بسیاری ندارد و بررسی مقیاس، جزئیات و تناسب آن نشان می دهد که همانند مناره های مسجد امام اصفهان است، پس تاریخ ساخت آن هم نباید خیلی قبل تر از دوره صفوی باشد. کتیبه مناره ها در دو طرف ایوان جنوبی بنا شده است و از جمله بناهایی است که در دوره اوزون حسن آق‌قویونلو در زیر مقرنس های هر دو مناره بر زمینه فیروزه ای و به خط کوفی نوشته شده است.
گنبد خواجه نظام الملک (گنبد جنوبی)
گنبد نظام الملک پس از تخريب قسمتی از شبستان واقع در جبهه جنوبی مسجد به صورت منفرد و آزاد ايجاد شده است (حدود سال 1080 م ). به صورتی كه فضا های سر پوشيده طرفين از ساختمان مسجد جدا بوده و فضای خارجی گنبد در سه جبه شمالی و شرقی و غربی كاملا آزاد بوده است. اين گنبد عظيم با دهانه ای بيش از پانزده متر و با ارتفاع حدود 30 متر به سبک رازی با سازه ی هشت ترکی بر روی گريو (گلوی گنبد) استوانه ای شكل قرار گرفته است. بنای گنبد دارای دو پوسته آجری است.
چهلستون های جنوبی
چهلستون هایی در دو طرف گنبد خواجه نظام الملک قرار دارد که مربوط به دوران سلجوقیان است و در دوران ملکشاه ساخته شده است. این چهلستون ها در دوران بعد دچار تغییر و تحولات بسیاری شده‌اند و تا حدودی با گچ بری پوشانیده شده اند. تنها قسمتی از آن ها که مشخص است، دارای خطوط و کتیبه هایی است که از دوران صفوی به جای مانده و این خطوط در چهلستون شرقی گنبد نظام الملک است.
شبستان صفوی در جنوب غربی مسجد
این شبستان از جانب غرب یه دیوار اولیه می‌رسد، از جانب جنوب به کوچه پشت مسجد، غرب به کوچه بواسحاقیه و از شمال به راهروی غربی ختم می‌شود. این فضا به دو قسمت تقسیم شده است. قسمت شرقی از ستون های بسیار به صورت مربعی و شطرنجی و 28 چشمه در سقف تشکیل شده است. قسمت دوم آن نیز از 6 طاق با دهانه 9 متری، 7 چشمه باریک روی طاق ها و به صورت باریک ایجاد شده است.
ضلع غربی
ایوان ضلع غربی با تخریب ستون هایی که متعلق به دوره عباسی بود و در قرن ششم ه.ق ساخته شد. در قسمت جنوب ایوان، شبستان بزرگ و کوچک مسجد قرن نهم ه.ق باقی مانده است. شمال این ایوان با کاشی‌های نفیس قرن نهم ه.ق تزئین شده‌است. شبستان کوچک دیگری از عهد الجایتو ایلخان در این قسمت واقع شده که محراب آن دارای گچ بری های ارزنده ای است و این گچ بری ها شامل گل، بوته و کتیبه های ترکیب شده است.
ایوان استاد
ایوان غربی به طول و عرض 12 متر با طاق‌های گهواره ای و مقرنس های درشت ایجاد شده است. این ایوان به صفه استاد معروف بوده است که این نام به زمانی باز می‌گردد که استادی این ایوان را به سبک رازی بنا کرده و شاگردش نیز ایوان شرقی را ساخته است؛ به همین خاطر مردم این دو ایوان را به نام صفه استاد و شاگرد می‌شناسند. داخل و خارج این صفه در دوران شاه سلطان حسین صفوی با نقوش، خطوط و کتیبه های کاشی تزئین شده است. بالای این ایوان گلدسته ای برای اذان نیز ساخته شده است.
محراب اولجایتو
محراب الجایتو در شمال ایوان استاد واقع شده است. در قرن هشتم هجری ایلخانان دست به بازسازی اماکن مختلف می زدند و در همین زمان بناهایی عالی دارای گچ بری های بسیار ماهرانه ساخته شده است. این محراب دارای گچ بری، نقوش گیاهی و هندسی بسیار زیبایی است و بنابر کتیبه ای که بر لوح مرکزی طاق فوقانی آن قرار گرفته است.
بیت الشتاء عماد (شبستان زمستانی)
سلطان محمد بن بایسنقر بن شاهرخ که در دوره تیموری حاکم اصفهان بود، دستور ساخت بیت الشتاء را داد. این بنا در ضلع غربی، پشت ایوان استاد، کنار شبستان الجایتو و به سبک رازی بنا شده است. طاق متقاطع باعث می شد حرارت داخل بنا از آن خارج نشود و بالعکس، پس در نتیجه در تابستان خنک و در زمستان گرم بود و همچنین پشت بام های مسطحی را به وجود می آورد که اجازه می‌داد گاهی نماز صبحگاهی در آن برپا شود.
ضلع شرقی
دروازه ای در این قسمت قرار دارد که ورودی فعلی مسجد است و در سال 1218 ه.ق توسط محمد حسین خان صدر ترمیم شده است. این قسمت دارای تزئیناتی از دوره قاجاریه است و بر سردر آن نام فتحعلی شاه قاجار به چشم می‌خورد. ایوانی که در وسط این ضلع بنا شده از بیرون معماری سلجوقی و در واقع سبک رازی خود را حفظ کرده و از داخل هم دارای تزئینات و معماری دوران سلاجقه است.
ایوان شاگرد
ایوان ضلع شرقی که معروف به ایوان شاگرد و صفه سنگ تراشان است طول و عرض 12 متری و ارتفاع 19.2 متری دارد. نمای خارجی این ایوان تزئیناتی آجری دارد که مربوط به دوره سلجوقیان است. این ایوان در طول مدتی که بنا شده دچار تغییراتی شده و می توان سبک تزئینات سلجوقی در مسجدها را که مربوط به قرن ششم ه.ق است به‌خوبی مشاهده نمود.
شبستان شمالی و جنوبی
شبستان شمالی در جانب شمال ایوان شرقی و غرب مدرسه مظفری مسجدی قرار دارد که متعلق به قرن 8 ه.ق است. این شبستان از هجده ستون و طاق های آجری تشکیل شده‌است. طی مطالعاتی که انجام شد این بنا هم همانند قسمت های دیگر در دوران عباسی ایجاد شده است و دارای ستون های استوانه ای شکل است.
در قسمت جنوبی ایوان شرقی و شمال راهروی جنوب شرقی، فضایی (شبستان جنوبی) قرار گرفته است که بر اساس معماری اش مربوط به دوره صفوی است. طبق بررسی هایی که در این قسمت صورت گرفته، مشخص شده که در دوره عباسی این قسمت به صورت فضایی پوشیده، همانند دیگر قسمت های مسجد ایجاد شده است.
مدرسه مظفری (صفه عمر)
در انتهای ضلع شرقی مسجد صفه عمر ساخته شده است. این مدرسه دینی با ابعاد 65*25 متر و در سال‌های 757-778 ه.ق ساخته شده است. مدرسه دارای دو طبقه است و حجره هایی در دو طرف شرقی و غربی دارد و سمت جنوبی آن هم ایوان، گنبد خانه و محراب است. ایوان اصلی آن به ابعاد 10*10 متر است و عرض دالان ها هرکدام 5 متر است. این ایوان یک ورودی به ابعاد 5 متر و عمق 2.5 متری دارد. در این مکان هم تدریس و تعلیم صورت می‌پذیرفت و هم عبادت. کاشی کاری ها و خط ثلثی که در آن به کار رفته بر زیبایی مدرسه افزوده است. شبستان این قسمت با ابعاد 11*19 متر ساخته شده است و هشت درگاه دارد که هرکدام با آجرهای رنگی مختلفی تزئین شده است.
منابع
تاريخ تحولات مسجد جامع اصفهان (عبدالله جبل عاملی استاديار دانشكده معماری دانشگاه آزاد اسلامی اصفهان)
در ادامه میتوانید اقدام به تحلیل مسجد جامع اصفهان نمایید.
مشخصات فایل :
- فایل پاورپوینت
- 146 اسلاید
- فونت زیبای Casablanca
- حجم فایل :15.9 مگابایت
- تصاویر فایل :
مطالب موجود در فایل :
- مقدمه
- معرفی
- تأثیر بر معماری مساجد در اعصار بعدی
- تأثیر بر ساختار اجتماعی و شهرسازی اصفهان
- مراحل احداث و تغییرات مسجد
- قرن دوم هـ.ق
- قرن سوم هـ.ق (بررسی تحولات ، پلان مسجد)
- قرن چهارم هـ.ق (بررسی تحولات ، پلان مسجد)
- قرن پنجم هـ.ق(بررسی تحولات ، پلان مسجد)
- قرن ششم و هفتم هـ.ق(بررسی تحولات ، پلان مسجد)
- (بررسی تحولات ، پلان مسجد)قرن هشتم و نهم هـ.ق
- قرن دهم تا سیزدهم هـ.ق(بررسی تحولات ، پلان مسجد)
- قرن چهاردهم هـ.ق
- بررسی معماری و فضاهای مسجد
- سبک معماری مسجد
- ورودی های مسجد
- پلان مسجد جامع اصفهان، مدل سه بعدی مسجد، ماکت
- صحن اصلی، حوض های صحن اصلی
- ضلع شمالی (صفه درویش، نمای ایوان، گنبد تاج الملک، گنبد خسروی)
- ضلع جنوبی (ایوان صاحب، مناره ها، گنبد خواجه نظام الملک، چهلستون های جنوبی، شبستان صفوی در جنوب غربی مسجد)
- ضلع غربی (ایوان استاد، محراب اولجایتو، شبستان زمستانی، مسجد مصلی، گاو چاه، در مجلسی)
- ضلع شرقی (ایوان شاگرد، محراب دالان شرقی، شبستان شمالی ایوان شرقی، شبستان جنوبی ایوان شرقی، صفه عمر (مدرسه مظفری) )
- منابع
